نخبگان هر جامعه اغلب در فهم سناریوهای آینده پیشتاز از عامۀ مردم هستند و واکاوی نظرات شفاهی و مکتوب آن‌ها، درک تصاویر آیندۀ آن جامعه را ممکن می‌سازد.
در دنیای امروز، جوامع با تحولات سریع و شگرف در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مواجه هستند. ایران نیز از این تغییرات بی‌نصیب نمانده و در مسیر تطبیق با شرایط نوین، با چالش‌ها و فرصت‌های متعددی روبرو است. هدف این مطالعه، استخراج تصاویر آینده ایران از عمق نظرات، دیدگاه‌ها و پژواک نخبگان ایرانی است؛ چراکه نخبگان به افرادی اطلاق می‌شود که با تکیه بر دانش تخصصی، بینش عمیق و تجربه‌های علمی یا عملی در حوزه‌های مختلف، نقشی کلیدی در شکل‌دهی به فهم عمومی از مسائل اساسی جامعه دارند و به عنوان قشر تصمیم‌گیر، تاثیری مستقیم بر تصمیم‌گیری‌های کلان و مسیر توسعه کشور ایفا می‌کنند. بنابراین، این پژوهش با استفاده از فراتحلیل کیفی 42 مقاله معتبر فارسی در دو دهه گذشته، ساختاری جامع از سناریوهای احتمالی و تأثیرات آن‌ها بر تصمیم‌گیری‌های توسعه‌ای کشور ارائه می‌دهد. نمودار زیر روند زمانی این تحقیقات را در پژوهش‌های منتخب فارسی نشان داده شده است.
در این مقاله، ابتدا با جستجوی اولیه 300 پژوهش معتبر فارسی در پایگاه‌های اطلاعاتی کشور و استفاده از پروتکل‌های ویژۀ آینده‌پژوهی، مقاله‌هایی با بیشترین ارتباط عنوانی و محتوایی شناسایی و انتخاب شدند. سپس، پس از مطالعه و بررسی 42 مقاله علمی گزینش شده به کمک تحلیل محتوا، داده‌ها به صورت توصیفی تحلیل و تشریح شدند. در نهایت، بر اساس فراتحلیل انجام شده، 3 تصویر غالب برای آینده ایران بر اساس نظرات و دیدگاه‌های نخبگان و کارشناسان داخلی شناسایی شدند که با بررسی پی‌رنگ‌های داستانی آن‌ها 3 سناریو قابل پرداخت است: 1. مصافحه با غرب؛ 2. افسانه سه برادر 3. شکوفایی در انزوا.
1. سناریوی مصافحه با غرب؛ به بررسی تغییرات ممکن در آینده ایران از منظر تعامل با غرب، به‌ویژه آمریکا و اروپا می‌پردازد و نشان می‌دهد که تعامل سازنده با غرب می‌تواند به بهبود وضعیت اقتصادی و افزایش سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی منجر شود. برای مثال، امیر ناظمی(1396) در مورد معاهده برجام اشاره می‌کند که این معاهده اثرات اقتصادی مهمی داشته و امنیت روانی لازم برای سرمایه‌گذاران را فراهم کرده است. 2. سناریوی افسانه سه برادر؛ ثبات حاکمیت و وضعیت کنونی، از طریق همکاری و تعامل با سایر کشورها ادامه می‌یابد. این سناریو به‌عنوان راهکاری ساده‌تر و مطمئن‌تر برای ایران در نظر گرفته می‌شود. برای مثال، امین پرتو (1400) در گزارش خود اذعان دارد که روسیه و چین قصد دارند از توانایی‌های ایران برای کاهش نفوذ آمریکا در خاورمیانه بهره‌برداری کنند. این سناریو نشان می‌دهد که ایران می‌تواند با حفظ ثبات داخلی و تقویت روابط با کشورهایی مانند روسیه و چین، به اهداف توسعه‌ای خود دست یابد. 3. سناریوی شکوفایی در انزوا؛ بر ایجاد اقتدار از طریق خودکفایی و رشد بدون تعامل گسترده با جهان تأکید دارد. این سناریو به دنبال بهره‌برداری از منابع داخلی و تقویت سرمایه‌های اجتماعی است. ملیحه رمضانی (1396) معتقد است که آرمان‌های انقلاب اسلامی پیشرانی برای استفاده از فرصت‌های پیش‌ِروی آینده خواهد بود. این سناریو نشان می‌دهد که ایران می‌تواند با تکیه بر منابع داخلی و توسعه صنایع بومی، به خودکفایی اقتصادی دست یابد.
در مجموع و بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از مقاله و طبق شکل زیر که الگوی تغییر جهت اندیشه‌ورزی در گفتمان آینده ایران را نشان می‌دهد، رویکردهای فعلی پژوهشگران ایرانی به طور قابل‌توجهی به سمت تقویت روابط با بلوک شرقی، به‌ویژه چین و روسیه، متمایل است. به‌طورکلی به‌نظر می‌رسد؛ که دو دیدگاه اصلی در پژوهش‌های آینده کشور به سمت همکاری داخلی مستقل و یا همکاری با کشورهای شرقی گرایش دارند و شکل می‌گیرند.
این مقاله مستخرج از پژوهش «رمزگشایی فردای ایران: روایت‌های پنهان در منظومۀ منابع فارسی» است که در چهارمین کنفرانس بین‌المللی تحقیقات پیشرفته در مدیریت و علوم‌انسانی ارائه شده و به چاپ رسیده است. لینک دسترسی به اصل مقاله:
